Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα – Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη», εκδόσεις Πόλις, 2017

Απ’ όλους τους ιδιότυπους ποιητές του νεοελληνικού κανόνα, ανέκαθεν πιο παράξενος μου φαινόταν ο Τάκης Παπατσώνης (1895-1976). Πιο παράξενος, ας πούμε, από τον Νίκο Γκάτσο, που μετά τη νεανική του συγκλονιστική και πρωτοποριακή Αμοργό δεν τύπωσε πια άλλα ποιήματα, αλλά αφοσιώθηκε ως το τέλος στη συγγραφή των εξαιρετικών τραγουδιών του. Πιο παράξενος κι από τους «τρεις μεγάλους ποιητές μας που δεν ήξεραν ελληνικά», τον Σολωμό, τον Κάλβο και τον Καβάφη, εκ των οποίων ο πρώτος, ως γνωστόν, δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει ούτε ένα από τα σημαντικά του ποιήματα, ο δεύτερος έγραψε νεότατος τις είκοσι αλλόκοτα εξαίσιες ωδές του και όλα τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του σιώπησε ποιητικά, ενώ ο τρίτος χρειάστηκε να φτάσει σαράντα ετών για να ξεκινήσει να γράφει τα ποιήματα που θα του χάριζαν την αθανασία.

Ο Τάκης Παπατσώνης όμως είναι κάτι άλλο. Είναι καταρχάς, όπως αναγνωρίζεται πλέον απ’ όλους τους μελετητές, ο Έλληνας ποιητής που πρώτος έγραψε ποιήματα σε καθαρόαιμο ελεύθερο στίχο, ήδη από το 1920: «Από πολύ νέος», καθώς αναφέρει σε επιστολή του το 1954 στον Αντώνη Μυστακίδη, υπερβάλλοντας ελαφρώς, «δε θέλησα ποτέ μου να συμμορφωθώ στην υφιστάμενη τότε ποιητική μας Παράδοση (μετρική, στιχουργία, ομοιοκαταληξία)». Ο ίδιος επίσης υιοθέτησε από νωρίς τη μικτή γλώσσα, μεταξύ δημοτικής και καθαρεύουσας, που λίγα χρόνια αργότερα θα χρησιμοποιούσαν με ενθουσιασμό οι σημαντικότεροι ίσως Έλληνες υπερρεαλιστές ποιητές. Αν σε αυτά προσθέσουμε και την κατάφαση στη ζωή, την ευφρόσυνη διάθεση που -στα χρόνια του Καρυωτάκη, μην το ξεχνάμε- εκφράζει η ποίησή του, γίνεται φανερό πόσο μπροστά από την εποχή του ήταν ο ποιητής αυτός.

Το στοιχείο όμως που κυρίως ξεχωρίζει τον Παπατσώνη από κάθε άλλον Έλληνα ποιητή είναι η ιδιότυπη, φυσικά, και σταθερή όλα τα χρόνια της ζωής του θρησκευτικότητά του, τέτοια που δεν τη συναντάμε σε κανέναν άλλον χριστιανό συγγραφέα μας. Και αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος της περιθωριοποίησής του από την κριτική, της παραναγνώρισης του έργου του, όπως επισημαίνει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης: «Ο Παπατσώνης, ο κατεξοχήν θρησκευτικός ποιητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ήταν βαθιά πιστός χριστιανός, Καθολικής όμως παιδείας και πνευματικότητας – ποιος να τον καταλάβει λοιπόν στην Ελλάδα; Κάτι “χειρότερο”: ήταν ενωτικός και οικουμενιστής. Στην Ορθόδοξη Ελλάδα το πρώτο θεωρείται προδοσία και το δεύτερο παναίρεση», συνονθύλευμα δηλαδή αιρέσεων. «Είναι επομένως εξαιρετικά δύσκολο ένα τέτοιο έργο να βρει κριτικούς και μελετητές να το κατανοήσουν και να το ερμηνεύσουν».

Ο μικρός τόμος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, με τίτλο Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα. Πίστη και έρωτας στον Τ. Κ. Παπατσώνη, είναι η συνεισφορά του Σταύρου Ζουμπουλάκη στην προσπάθεια εκδοτικής και ερμηνευτικής επανασύστασης του έργου αυτού στο αναγνωστικό κοινό, την ανάγκη της οποίας (επανασύστασης) ο ίδιος ο συγγραφέας με έμφαση επισημαίνει. Εξ όνυχος ο Ζουμπουλάκης εισάγει με αυτό το βιβλίο του τον αναγνώστη τόσο στο ποιητικό όσο και στο πεζολογικό έργο του Παπατσώνη: σχολιάζει, αρχικά, εικοσιοκτώ μόνο ποιήματα του ποιητή, όσα δηλαδή περιλαμβάνονται στην πρώτη ενότητα της Εκλογής Α΄, την «Αρχή Σοφίας». Και, κατόπιν, την Άσκηση στον Άθω, το πεζό χρονικό της επίσκεψης του Τάκη Παπατσώνη στο Άγιον Όρος το 1927.

Ό,τι κυρίως διακρίνει στα ποιήματα του Παπατσώνη ο Σταύρος Ζουμπουλάκης (σε αυτά εδώ τα ποιήματα τουλάχιστον) είναι ένας ευθύς και καθαρός λόγος για τη χριστιανική πίστη: τον σεβασμό και την απόλυτη αφοσίωση προς τον Θεό, την Αλήθεια που ταυτίζεται με τον Θεό και με την οποία ο ποιητής συνδέει την ποίησή του, τον Νόμο του Κυρίου που ορίζει και διασφαλίζει την αδιατάρακτη τάξη του σύμπαντος. «Μέσα σε ένα περιβάλλον που μόνο χλεύη επιφύλασσε για τη χριστιανική πίστη, ο Παπατσώνης μιλάει διαρκώς για αυτήν, όχι με υπονοούμενα και μεταφορές, αλλά καθαρά και ξάστερα. Ας μην ψάχνουμε μακριά τους λόγους για τους οποίους αγνοήθηκε η ποίησή του», καταλήγει ο συγγραφέας.

Αναγνωρίζει βεβαίως πως με το να περιορίζει την έρευνά του σε αυτά μόνο τα ποιήματα έχει αφήσει πολλά απ’ έξω. Γιατί μπορεί ο Παπατσώνης να είναι ο κατεξοχήν θρησκευτικός ποιητής μας, αλλά η ποίησή του δεν είναι μόνον αυτό ή, για να το θέσουμε πιο σωστά ίσως, η χριστιανική πίστη του Παπατσώνη δεν είναι μόνον αυτό. Η ιδέα της χαράς και της ευφροσύνης που διατρέχει συνολικά την ποίησή του είναι ένα ακόμη βασικό στοιχείο της. Στην Άσκηση στον Άθω (ήτοι Πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του Όρους) ακόμα περισσότερα γνωρίσματα του συνολικού έργου του Τάκη Παπατσώνη είναι ορατά. Κυρίως το θάμβος του για το κάλλος της φύσης αλλά και της τέχνης, ο ερωτισμός του, η ενατένιση του θανάτου, η μυστικιστική του διάθεση· και, κυρίως ίσως, η συνύπαρξη και η σύνδεση όλων αυτών των στοιχείων: “Η συσχέτιση ερωτισμού και θρησκευτικότητας στην Άσκηση στον Άθω δεν αποτελεί μοναχική εξαίρεση στο έργο του Παπατσώνη, που διατυπώνεται μόνο εδώ. Απαντά, αντίθετα, πολύ συχνά, με ποικίλους τρόπους, και στα ποιήματα και στα δοκίμιά του».

Να προσθέσω επίσης το χιούμορ που συναντάμε στα ποιήματα του Τάκη Παπατσώνη, τη διαρκή παρουσία του οικείου και καθημερινού, του ασήμαντου και ελάχιστου και τη σύζευξή του με το αιώνιο και το θείο, τον μελαγχολικό τόνο πολλών ποιημάτων του που μοιάζει να έρχεται σε αντίθεση με τη γενική ευφροσύνη της ποίησής του και με τη χριστιανική του πίστη και ελπίδα στη μετά θάνατον ζωή. Και η μελαγχολία όμως αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής και η ποίηση του Τάκη Παπατσώνη περιέχει ολόκληρη τη ζωή και είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο, παρ’ όλο που πρόκειται για τον κατεξοχήν θρησκευτικό ποιητή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, διαβάζεται, σε μεγάλο βαθμό, και ερήμην της χριστιανικής του διάστασης. Ομολογώ, ωστόσο, πως εδώ και χρόνια αναρωτιέμαι κατά πόσον, αν και είναι δυνατή, είναι νόμιμη μια τέτοια ανάγνωση. Έχω την εντύπωση πως ο Σταύρος Ζουμπουλάκης δεν θα την αποδεχόταν. Κι ας υπάρχουν ποιήματα του Παπατσώνη, σαν αυτό με το οποίο θα κλείσω, που βρίσκονται εντελώς έξω από τη χριστιανική θεολογία.