Όποιος έχει διαβάσει τον Τροπικό του Καρκίνου του Χένρι Μίλερ, το Στο δρόμο του Τζακ Κέρουακ, το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας του Σελίν, τις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν του Μαρκ Τουέιν, τα βιβλία του Μπάροουζ ή την Ιστορία του Τομ Τζόουνς του Χένρι Φίλντινγκ δεν μπορεί παρά να οδηγηθεί κάποια στιγμή και στη Ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες. Γιατί όλα αυτά τα μυθιστορήματα έλκουν, σε μεγαλύτερο ή σε μικρότερο βαθμό, την καταγωγή τους από τούτο ακριβώς το βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε το 1554 στην Ισπανία με τεράστια επιτυχία αλλά χωρίς ποτέ να γίνει γνωστό το όνομα του συγγραφέα του ή οποιαδήποτε άλλη πληροφορία γι’ αυτόν.

Όποιος έχει διαβάσει τις πρώτες 250 τουλάχιστον σελίδες του Δον Κιχώτη θα έχει κι αυτός συναντήσει τον Λαζαρίλιο του Τόρμες (όπως μεταγράφεται από τον Κ. Καρθαίο), στο επεισόδιο εκείνο όπου ο Δον Κιχώτης «χάρισε τη λευτεριά σε κάμποσους δυστυχισμένους, που με το ζόρι τούς πήγαιναν εκεί που δεν ήθελαν να πάνε». Ένας απ’ αυτούς τους δυστυχισμένους κατάδικους, ο Γκίνης Πασαμόντες, είχε γράψει ένα βιβλίο ανώτερο, σύμφωνα με την προσωπική του πεποίθηση, ακόμη κι από τη Ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες, η οποία είχε κυκλοφορήσει πενήντα χρόνια πριν από το μυθιστόρημα του Θερβάντες.

«Και ποιος είναι ο τίτλος του βιβλίου;», ρώτησε ο Δον Κιχώτης.

«Η ζωή του Γκίνη Πασαμόντε», αποκρίθηκε ο κατάδικος.

«Και το ‘χεις τελειωμένο;», ρώτησε ο Δον Κιχώτης.

«Πώς μπορεί να το ‘χω τελειωμένο», αποκρίθηκε κείνος, «αφού δεν έχω τελειωμένη ακόμα η ζωή μου; Αυτά που ‘χω γράψει είναι από τότε που γεννήθηκα ίσαμε τη στιγμή που με πήραν την τελευταία φορά για το κάτεργο.»

Το φανταστικό βιβλίο τού Γκίνη Πασαμόντε, όπως συνάγεται από τις πληροφορίες που παίρνουμε γι’ αυτό και για τον συγγραφέα του, δεν μπορεί παρά να είναι ένα πικαρέσκο μυθιστόρημα, το είδος δηλαδή εκείνο του σατιρικού και κωμικού κατά βάση μυθιστορήματος που έχει ως θέμα του τη ζωή ταπεινών και φτωχών, ασήμαντων και περιθωριακών ατόμων: τα βάσανα και τους εξευτελισμούς που υφίστανται και τις περιπέτειες που γνωρίζουν στην προσπάθειά τους αφενός να επιβιώσουν σ’ έναν κόσμο εξαθλίωσης και πείνας και αφετέρου να προσκολληθούν, αν όχι να ενταχθούν, στις παρυφές του κόσμου των πλουσίων και των ευγενών, των κρατούντων και των “καθώς πρέπει”, υιοθετώντας συνήθως τη γλώσσα και τους τρόπους, την ανηθικότητα και την υποκρισία τους.

Το πρώτο και γνωστότερο τέτοιου τύπου μυθιστόρημα είναι «Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες». Η πεζογραφία που ως την εμφάνιση του έργου αυτού γραφόταν στην Ισπανία και στην υπόλοιπη Ευρώπη περιλάμβανε τρία κύρια είδη: το διδακτικό μυθιστόρημα, το βουκολικό ή ποιμενικό ειδύλλιο και τις ιπποτικές ιστορίες. Σε αυτές τις τελευταίες είναι που, κυρίως αλλά όχι μόνο, αντιπαρατίθεται το πικαρέσκο: στη θέση του ένδοξου και γενναίου ιππότη έχουμε τον φτωχό και άσημο κατεργάρη, στη θέση των θαυμαστών και εξωπραγματικών κατορθωμάτων τού πρώτου διαβάζουμε τα βάσανα και τις απάτες τού δεύτερου, στη θέση της ποιητικά και ιδεαλιστικά δοσμένης φύσης συναντάμε το ρεαλιστικά περιγραφόμενο αστικό τοπίο και στη θέση του διδακτισμού και της ηθικολογίας που κυριαρχεί στην πεζογραφία της εποχής βρίσκουμε τον αμοραλισμό και τον κυνισμό του πικαρέσκου.

Ο ήρωας του μυθιστορήματος (που αποτελεί, στην πραγματικότητα, τον πρώτο από μια μακρότατη σειρά αντιηρώων που έχει να επιδείξει η παγκόσμια λογοτεχνία) ζούσε με τη μητέρα του, μια παραδουλεύτρα και περιστασιακή πόρνη, και με έναν μαυριτανό αγωγιάτη, καθώς και το μαύρο ετεροθαλές αδελφάκι του. Στη συνέχεια ακολούθησε, προκειμένου να επιβιώσει, έναν τυφλό ζητιάνο, εργάστηκε στο σπίτι ενός παπά, μπήκε στην υπηρεσία ενός φτωχού και εξαθλιωμένου κατώτερης βαθμίδας ευγενούς, ενός καλόγερου, ενός περιπλανώμενου ιεροκήρυκα που πουλούσε συγχωροχάρτια, δούλεψε για έναν διάκονο και έναν χωροφύλακα, για να καταλήξει στο τέλος της αφήγησης στη δούλεψη ενός αρχιπρεσβύτερου στο Τολέδο, ο οποίος θα τον παντρέψει μεν με την υπηρέτριά του χωρίς όμως να πάψει να επωφελείται και ο ίδιος από τις ερωτικές της υπηρεσίες – εν γνώσει, βεβαίως, του Λαθαρίγιο.

Όλα αυτά τα πρόσωπα, εκτός από την οικογένεια του πρωταγωνιστή, παραμένουν σε όλο το μάκρος του έργου ανώνυμα ώστε να επιτευχθεί αποτελεσματικότερα και ασφαλέστερα ένας από τους κύριους στόχους του συγγραφέα, η διακωμώδηση και η στηλίτευση των κρατούντων της κοινωνίας εκείνης της εποχής: της Αριστοκρατίας, της Εκκλησίας και της Πλουτοκρατίας. Πέρα απ’ αυτό, όμως, Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες (οι περιπέτειες και τα δεινοπαθήματά του), καθώς είναι ο πλήρης τίτλος του έργου, διαβάζεται απολαυστικά γιατί οι σελίδες της είναι γεμάτες χιούμορ και ζωντάνια, η ματιά του συγγραφέα είναι διεισδυτικότατη, οι παρατηρήσεις του βαθυστόχαστες και η ανθρωπιά και η ανεκτικότητα με την οποία ο αφηγητής αντιμετωπίζει τους μαύρους και τις πόρνες, τους ζητιάνους και τους περιθωριακούς είναι αξιοθαύμαστη, ιδίως αν σκεφτούμε ότι πρόκειται για ένα έργο γραμμένο το 1554 (για να περιληφθεί στον Index της Ιεράς Εξέτασης πέντε χρόνια αργότερα).

Το βιβλίο το έχει μεταφράσει εξαιρετικά, απ’ όσο μπορώ εκ του αποτελέσματος να κρίνω, η Ισμήνη Κανσή η οποία μάλιστα βραβεύτηκε γι’ αυτήν της ακριβώς τη μετάφραση. Εκδόσεις Printa.

«Εγώ λοιπόν, που ομολογώ δεν είμαι πιο άγιος απ’ ό,τι οι γείτονες, δε θα μου κακοφαινόταν να κάτσουν να διαβάσουν τούτα εδώ τα άνευ μεγάλης σημασίας και κάπως πρόχειρα γραμμένα, ώστε να τα ευχαριστηθούν όσοι τα βρουν του γούστου τους, και να δουν μέσα σε τι κινδύνους και αναποδιές έζησε ένας άμοιρος άνθρωπος.»

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος