Thomas Mann, Αυτός ο πόλεμος, μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επίμετρο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, εκδ. Πόλις, 2017

Hans Jonas, Η συμμετοχή μας σ’ αυτόν τον πόλεμο, μετάφραση Γιώργος Ανδρουλιδάκης, επίμετρο Σταύρος Ζουμπουλάκης, εκδ. ΜΙΕΤ, 2019

Όταν ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος της Γερμανίας, στις 30 Ιανουαρίου του 1933, ο Τόμας Μαν ήταν πενήντα οκτώ ετών, κάτοχος από την προηγούμενη χρονιά του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας και είχε ήδη, σε ανύποπτο χρόνο, στις ανταποκρίσεις που έστελνε στο αμερικανικό περιοδικό «The Dial», καταφερθεί εναντίον του νέου καγκελάριου της χώρας του και όσων αυτός αντιπροσώπευε. Εκείνη ακριβώς την περίοδο θα αναχωρήσει για την Ολλανδία, προκειμένου να δώσει εκεί μια σειρά διαλέξεων. Η ναζιστική τρομοκρατία και ο πόλεμος που θα ξεσπάσει λίγο αργότερα δεν θα του επιτρέψουν να επιστρέψει στη Γερμανία παρά δεκαέξι χρόνια μετά.

Ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος Χανς Γιόνας (1903-1993) θα εγκαταλείψει επίσης τη ναζιστική Γερμανία τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, για να καταλήξει, δυο χρόνια αργότερα στην Ιερουσαλήμ, μετά από μια σύντομη παραμονή στην Αγγλία. Θα ξαναδεί τη γενέτειρά του το 1945, ως μέλος της Εβραϊκής Ταξιαρχίας, κατεστραμμένη από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς: Στο θέαμα αυτό ένιωσα κάτι που δεν θα ήθελα ποτέ να ξαναζήσω, αλλά αρνούμαι ταυτόχρονα να το αποσιωπήσω – ένα συναίσθημα ευφρόσυνης εκδίκησης, ικανοποιημένης ή τουλάχιστον ικανοποιημένης κατά το ήμισυ. Ανήκει τα συναισθήματα της καρδιάς που στερούνται ευγένειας, αλλά τα πληροί η σκέψη ότι οι αγριότητες που συνέβησαν εδώ και διαπράχθηκαν στους δικούς μας δεν έμειναν εντελώς ατιμώρητες.

Την 1^η Σεπτεμβρίου του 1939, και αφού είχε εξασφαλίσει τη συγκατάθεση της Σοβιετικής Ένωσης, ο Χίτλερ επιτέθηκε στην Πολωνία. Η Γαλλία και η Βρετανία θα κηρύξουν τον πόλεμο κατά της Γερμανίας στις τρεις του μηνός. Ο Χανς Γιόνας και ο Τόμας Μαν θα σπεύσουν αμέσως να πάρουν θέση: ο πρώτος θα γράψει το κείμενό του Η συμμετοχή μας σε αυτόν τον πόλεμο τον ίδιο κιόλας μήνα. Ο Τόμας Μαν θα γράψει και θα δημοσιεύσει το δικό του, Αυτός ο πόλεμος, δύο μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1939.

Hans Jonas

Ο Χανς Γιόνας είναι από καιρό ήδη πεπεισμένος ότι η ναζιστική απειλή μόνο με τα όπλα μπορεί να αντιμετωπιστεί. Δεν του αρκεί όμως να καταταγεί σε κάποιον ξένο στρατό που πολεμάει εναντίον του Χίτλερ – θα το κάνει ωστόσο, όπως και χιλιάδες άλλοι Εβραίοι πρόσφυγες. Αυτό που κυρίως επιθυμεί είναι η συγκρότηση μιας αμιγώς εβραϊκής στρατιωτικής μονάδας. Τούτη είναι η δική μας ώρα, τούτος είναι ο δικός μας πόλεμος, θα γράψει. Είναι η ώρα που περιμέναμε, με απόγνωση και ελπίδα στην καρδιά μας, όλα αυτά τα θανατερά χρόνια: η ώρα εκείνη όπου, αφού υπομείναμε αδύναμοι κάθε ταπείνωση και αδικία, κάθε σωματική στέρηση και ηθική μείωση του λαού μας, θα αξιωνόμασταν επιτέλους να αντιμετωπίσουμε τον θανάσιμο εχθρό μας κατά πρόσωπο, με το όπλο στο χέρι˙ να ζητήσουμε ικανοποίηση˙ να τακτοποιήσουμε κι εμείς τον λογαριασμό μας, τον πρώτο απ’ όλους, στο μεγάλο ξεκαθάρισμα˙ και να συμβάλουμε ενεργά στην ανατροπή του παγκόσμιου εχθρού, που ήταν ευθύς εξαρχής και θα είναι μέχρι τέλους ο δικός μας εχθρός.

Το βασικό του επιχείρημα για την υποχρέωση των Εβραίων να αγωνιστούν εναντίον του ναζισμού, αυτοί περισσότερο απ’ οποιουσδήποτε άλλους, είναι απλό και σαφές. Για εκείνους ο πόλεμος έχει ξεκινήσει ήδη από το 1933, όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία, γιατί οι Εβραίοι ήταν, ευθύς εξαρχής, ο μεταφυσικός και ο πραγματικός εχθρός των ναζί. Το Ολοκαύτωμα είχε ξεκινήσει πολύ πριν από τη δημιουργία των στρατοπέδων εξόντωσης και ο Χανς Γιόνας ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν αυτό που έβλεπε και αυτό που ερχόταν: Ας ανακαλέσουμε στη μνήμη μας: χιλιάδες ζωές αφανίστηκαν, χιλιάδες καρδιές ράγισαν, χιλιάδες άνθρωποι έχασαν όλα τους τα υπάρχοντα, βασανίστηκαν, διώχθηκαν˙ εξωθήθηκαν στην αυτοκτονία˙ στοιβάχθηκαν σαν ζώα και οδηγήθηκαν στον χαμό. Ο πόλεμος αυτός αναπόφευκτα αφορά τους Εβραίους. Αν οι ναζί επιβληθούν, όπως φιλοδοξούν, σε παγκόσμια κλίμακα, δεν θα μείνει ούτε μία σπιθαμή γης για να καταφύγουν και να γλιτώσουν την εξολόθρευση. Ο πόλεμος αυτός είναι κατεξοχήν ένας ιουδαϊκός πόλεμος, καταλήγει ο φιλόσοφος, και είναι αναπόφευκτος.

Thomas Mann

Η ύπαρξη των στρατοπέδων δεν ήταν άγνωστη ούτε στον Τόμας Μαν, και ας τείνουμε να πιστεύουμε πως κανείς τότε, ειδικά εκτός Γερμανίας, δεν ήξερε γι’ αυτά. Αυτό που δεν είχε ξεκινήσει ακόμα ήταν η βιομηχανία του θανάτου˙ η ναζιστική θηριωδία όμως ήταν ήδη εκεί για όποιον είχε μάτια να τη δει: στρατόπεδα συγκέντρωσης, γράφει ο Γερμανός συγγραφέας, περίκλειστοι χώροι χυδαίας κτηνωδίας, όπου λυσσασμένοι φονιάδες έχουν το ελεύθερο να υποβάλλουν τα θύματά τους στα πιο ακραία μαρτύρια και σε ταπεινώσεις που δεν μπορεί να διανοηθεί ούτε η πιο διεστραμμένη φαντασία. Κι όμως ο γερμανικός λαός όλα αυτά τα δεχόταν˙ τα δεχόταν γιατί, όπως εξηγεί ο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου στο επίμετρό του, είχα ήδη από καιρό αποσαρθρωθεί όλοι οι θεσμοί που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως ασφαλιστικές δικλίδες αλλά ακόμα και ως εργαλεία για την αναγνώριση της εγκληματικής αυτής πορείας.

Η κατάρρευση των θεσμών της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης, καθώς και οι ιστορικές και οικονομικές κακουχίες που ακολούθησαν την ήττα της Γερμανίας στον Μεγάλο πόλεμο, επέφεραν την ηθική και πνευματική κατάρρευση του λαού, ο οποίος έμοιαζε να ικανοποιείται με το αίσθημα φυλετικής ανωτερότητας που του προσφερόταν ως αντιστάθμισμα. Ο γερμανικός λαός είχε παραπλανηθεί και εξαπατηθεί, κατά τον Τόμας Μαν, από κάποιους απατεώνες, τον Χίτλερ και τους ναζί συνοδοιπόρους του, που τον μεταμόρφωσαν σε μανιακό εγκληματία. Μόνη λύση πια ήταν ο πόλεμος και η ήττα της Γερμανίας – ο συγγραφέας δεν έχει την παραμικρή επιφύλαξη σε αυτό το σημείο.

Όπως και ο Χανς Γιόνας, έτσι και ο Τόμας Μαν, θεωρεί ότι ο πόλεμος εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας, εναντίον της πατρίδας του δηλαδή, είναι αναπόφευκτος. Αναγνωρίζει ότι οι χώρες που τον κήρυξαν, η Αγγλία και η Γαλλία, είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στην πλήρη παραίτηση από την Ιστορία, τη συνολική συνθηκολόγηση, την απώλεια αυτών που ονομάζουμε τιμή και ελευθερία, του δικαιώματος και της δυνατότητας να ζουν σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους – και τον πόλεμο. Άλλη επιλογή δεν υπήρχε πλέον. Άλλη επιλογή, μας διδάσκουν και τα δύο αυτά -γραμμένα εν θερμώ- κείμενα, δεν υπάρχει ποτέ, όταν το διακύβευμα είναι τέτοιο.

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος