Η φωτογραφία από τη Lifo

Δημήτρης Καλοκύρης «Μια μηχανή για κινούμενα τοπία, και τα συναφή» [πεζά], εκδ. Κοινωνία των (δε)κάτων, σελ. 140, 2014 & Δημήτρης Καλοκύρης «Ισαύρων» [ποιήματα], εκδ. Άγρα, σελ. 70, 2015

Έχω την εντύπωση πως το να γράφει πεζογραφία είναι για τον Δημήτρη Καλοκύρη ο τρόπος του να είναι ποιητής. Με πενήντα ένα μέχρι στιγμής βιβλία στο ενεργητικό του (βάζοντας στο λογαριασμό και όσα κατά καιρούς υφίστανται μεταποιήσεις, ανακυκλώσεις και αντιμεταθέσεις, και επανεκδίδονται ύστερα σχεδόν αγνώριστα) η ζυγαριά δείχνει να ισορροπεί μεταξύ πεζού και ποιητικού λόγου. Μα ακόμη κι αν ο ίδιος ομολογεί, στην τελευταία του ποιητική συλλογή, πως «στη ζωή ξεκινά κανείς ως ποιητής / και καταντά πεζογράφος», στην πραγματικότητα ο Καλοκύρης παραμένει, νομίζω, έτσι κι αλλιώς ποιητής. Ίσως γιατί ο τρόπος γραφής του, και στις δύο περιπτώσεις, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συνειρμική εκτύλιξη – εικόνων και ιδεών, πληροφοριών και διατυπώσεων, ασήμαντων λεπτομερειών και ιστορικών γεγονότων, λογοτεχνικών αναφορών και προσωπικών αναμνήσεων. Συνειρμοί που ευκολότερα, καταπώς φαίνεται, τιθασεύονται στο πεζό κείμενο παρά στο ποιητικό, όπου έχουν την ιδιότητα να εμφανίζονται συνήθως σαν στιγμιαίες εκλάμψεις ενός ευφυούς πνεύματος· η παλαιότερη «Αργοναυτική εκστρατεία» και το τωρινό «Ισαύρων» (εκδ. Άγρα) είναι γεμάτα με τέτοιες αυτόνομες ποιητικές μονάδες.

Ο τίτλος της ποιητικής συλλογής παραπέμπει στη διεύθυνση ενός σπιτιού στα Εξάρχεια, Ισαύρων και Μαυρομιχάλη 104, το οποίο ανήκε στη συγγραφέα Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου και όπου έχει ζήσει και ο ποιητής για λίγα χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Παλιούς τόπους και πρόσωπα της προσωπικής του ιστορίας και μυθολογίας επισκέπτεται λοιπόν ο Δημήτρης Καλοκύρης σε αυτό το βιβλίο: το Ηράκλειο, μεταξύ άλλων, και το Παρίσι, τα Ιωάννινα, τη Θεσσαλονίκη, «τρίτη από της αληθείας πατρίδα – πρώτη δεν αναφέρεται», και το Βελιγράδι, τη Μάλαγα, την Αθήνα· επίσης, τον πατέρα τού Στρίντμπεργκ, την εξαδέλφη Μπέτυ, τον ανιψιό του Ραμώ. Βιβλία, ταινίες, παλιές εποχές, ονόματα, παιγνίδια, και τους απόντες: «Άναλις Δημήτριος, Ανδρουλιδάκης Κωνσταντίνος, Βαρβέρης Ιωάννης, Δενέγρης Αναστάσιος, Θεοφίλου Αθανάσιος…» και πόσοι ακόμα. Γιατί η τέχνη είναι ο μόνος, ίσως, τρόπος που έχει ο άνθρωπος για να παρηγοριέται ότι ξεγελάει τον θάνατο, «η τέχνη είναι ένας τρόπος / ν’ αλλάζουν μέσα σου οι πορείες των πραγμάτων».

Ο υπερρεαλιστικής καταγωγής συμφυρμός πραγματικότητας και φαντασίας, ιστορίας και μυθοπλασίας, κυριολεξίας και παραδοξολογίας χαρακτηρίζει τα ποιήματα και αυτής της συλλογής. Ξεχωρίζουν εκείνα του τελευταίου μέρους του βιβλίου για το έντονο στοιχείο του χιούμορ και της ειρωνείας που τα διακρίνει, την παρωδιακή και παιγνιώδη τους διάθεση, την ασυνήθιστα πολεμική κόψη πολλών εξ αυτών. Παραδείγματος χάριν, «η ρασοφόρα καθ’ Υμάς Ανατολή», «Οι “δούλοι” του Θεού δεν θα απελευθερωθούν ούτε καν μετά θάνατον», «Βασιλεύ ουράνιε, παράλυτε…», «Όταν η πολιτική ορίζεται ως τέχνη του εφικτού / η Τέχνη ασκεί πολιτική του ανέφικτου». Άλλοτε όμως η ίδια η Μούσα ωθεί τον ποιητή στην πεζογραφία: «Άσ’ το τιμόνι, πιάσε τα κουπιά, / οι στίχοι δεν με ξεσηκώνουν πια· / διασκεδάζω περισσότερο με πρόζα. / Στρώσου στο γράψιμο, λοιπόν, ξέχνα τη πόζα…».

Έτσι λοιπόν περνάμε στο πιο πρόσφατο πεζογραφικό βιβλίο του Δημήτρη Καλοκύρη, «Μια μηχανή για κινούμενα τοπία» (εκδ. Κοινωνία των δεκάτων). Τα «Σκυλιά του αέρα», πρώτο και με διαφορά εκτενέστερο από τα συνολικά πέντε κείμενα που συναποτελούν τον τόμο, έχει ως θέμα του την πραγματική δολοφονία μιας γυναίκας αλλά και τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και το κλίμα βίας και τρομοκρατίας που επικράτησε στη χώρα κατά τα χρόνια της δικτατορίας: πολιτικό αφήγημα με νύξεις προσωπικών εμπειριών και διαρκώς παρόν το χαρακτηριστικό λυρικό χιούμορ του συγγραφέα: «Όταν τον ρώτησαν τι έγινε πρώτα, η νύχτα ή η μέρα; ο Φιλόσοφος αποκρίθηκε: “Η νύχτα προηγήθηκε κατά μία μέρα”». Εμβόλιμο βρίσκεται το μικρό κείμενο για τα μυθικά τσιγάρα Σαντέ «Το κόκκινο και το μαύρο». Ακολουθεί «Η παραμικρή λεπτομέρεια», ένα παιγνιώδες, φυσικά, αφηγηματικό κείμενο για τον Ευγένιο Αρανίτση. Στο τέλος δύο διαφορετικά σύντομα κείμενα για τα κάθε λογής τρένα: «Μια μηχανή για κινούμενα τοπία» και «Διασυρμοί».

Στο πρώτο από αυτά ο συγγραφέας εξηγεί τον μηχανισμό της γραφής (του), χωρίς μάλιστα να κάνει διάκριση ποιητικού και πεζού λόγου. Μια «διαδικασία διαρκούς εγρήγορσης μοιάζει να διέπει και το μηχανισμό της λογοτεχνίας», υποστηρίζει. «Πρέπει να πιέζεις συνεχώς τους συνειρμούς για να κρατήσεις το κείμενο σταθερό πάνω στις ράγες της γλώσσας. Αν χαλαρώσεις, το κείμενο ξεφουσκώνει, το ρεύμα εξατμίζεται· η τέχνη της λογοτεχνίας μεταπίπτει στη χειροτεχνία της γραφής». Η ποικιλία ειδολογικών χαρακτηρισμών με τους οποίους, όλα αυτά τα χρόνια, συνοδεύει τα πεζά του κείμενα (διηγήσεις, φαντασμαγορίες, πεζοδρόμια, επιχειρήματα, μυθιστορία απλανούς χρονογραφίας, σύνταγμα περιπετειώδες, χρονοδιάγραμμα) κάνει φανερή την ανοικτή αντίληψη που έχει για τη λογοτεχνία ο Δημήτρης Καλοκύρης. Η ενδεχόμενη αμηχανία του αναγνώστη δεν είναι παρά καθαρό κέρδος που προστίθεται στην απόλαυση που δοκιμάζει.

[Από το Ανοιχτό βιβλίο της Εφημερίδας των συντακτών, 30 Μαΐου 2015]

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος