Τζωρτζ Στάινερ, Η ιδέα της Ευρώπης, εισαγωγή Ρομπ Ρήμεν, μτφ. Θάνος Σαμαρτζής, εκδ. Δώμα

Το Ινστιτούτο Nexus βρίσκεται στην ολλανδική πόλη Τίλμπουργκ και, ακολουθώντας τη μεγάλη ευρωπαϊκή ουμανιστική παράδοση, προάγει τον φιλοσοφικό διάλογο και τον στοχασμό πάνω σε φλέγοντα σύγχρονα ζητήματα, διοργανώνοντας, από το 1994 και εξής, διαλέξεις, συμπόσια, συζητήσεις, εκθέσεις και συναυλίες και εκδίδοντας βιβλία, καθώς και το φερώνυμο περιοδικό (στα ολλανδικά, δυστυχώς), ενώ μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων του μπορεί εύκολα να βρεθεί και στο ίντερνετ.

Ιδρυτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου είναι ο Ολλανδός δοκιμιογράφος Rob Riemen, του οποίου ένα σύντομο δοκίμιο με τον τίτλο «Η αέναη επιστροφή του φασισμού» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, μεταφρασμένο από την Αλεξάνδρα Ζώη. Στα αγγλικά έχει μεταφραστεί, ωστόσο, και ένα άλλο εξαιρετικά ερεθιστικό βιβλίο του με τίτλο «Η ευγένεια του πνεύματος. Ένα ξεχασμένο ιδανικό», στο οποίο ο Ολλανδός στοχαστής, ανατρέχοντας σε συγγραφείς όπως ο Τόμας Μαν, ο Σπινόζα, ο Γκαίτε, ο Σωκράτης και ο Ουόλτ Ουίτμαν, καλεί τον αναγνώστη να σταθεί αποφασιστικά αντιμέτωπος στην τρομοκρατία, τη μισαλλοδοξία και την αμάθεια που χαρακτηρίζουν τον κόσμο μας και απειλούν τον πολιτισμό μας και να υπερασπιστεί με σθένος τις μοναδικές αξίες που επιτρέπουν στην ανθρωπότητα να συνεχίσει να υφίσταται και να ακμάζει: την αλήθεια, την ελευθερία και την αξιοπρέπεια – την ευγένεια του πνεύματος δηλαδή όπως την ορίζει ο συγγραφέας, ένα κατεξοχήν ευρωπαϊκό ιδανικό.

Αυτά ακριβώς τα ευρωπαϊκά ιδανικά αναζητά, ερμηνεύει, υπερασπίζεται και επιχειρεί να μεταδώσει και ο Τζωρτζ Στάινερ με όλο το έργο και τη διδασκαλία του, «δεδομένου ότι για εκείνον», όπως σημειώνει ο Rob Riemen, «περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλον, η ευρωπαϊκή παιδεία είναι το σπίτι του». Στη διάλεξη «Η ιδέα της Ευρώπης», που έδωσε ο Στάινερ στο Ινστιτούτο Nexus το 2004 και εκδίδεται τώρα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δώμα σε μετάφραση Θάνου Σαμαρτζή, ο μεγάλος στοχαστής επιχειρεί ακριβώς να συνοψίσει το ευρωπαϊκό ιδεώδες περιγράφοντας πέντε κεντρικά χαρακτηριστικά του, επιχειρεί με άλλα λόγια να ορίσει την Ευρώπη προτείνοντας πέντε κριτήρια, όπως τα ονομάζει, τα οποία φροντίζει να πατάνε γερά στην πραγματικότητα, να είναι τέτοια που κάθε Ευρωπαίος τα παρατηρεί γύρω του και τα βιώνει καθημερινά.

Τα καφενεία είναι το πρώτο από αυτά τα χαρακτηριστικά, ένας χώρος που δεν συναντάται παρά ελάχιστα εκτός της Ευρώπης, που διαφέρει ουσιωδώς τόσο από το ιρλανδικό και αμερικανικό μπαρ και από την αγγλική παμπ όσο και από τους ανάλογους χώρους της Μέσης και της Άπω Ανατολής. Ένας χώρος κατάλληλος για συνωμοσίες, για διανοητικές συζητήσεις και για τη συγγραφή.

Δεύτερο στοιχείο, κατά τον Στάινερ,  της ευρωπαϊκής ταυτότητας αποτελεί η προσπελασιμότητα του τοπίου: η Ευρώπη περπατιέται σχεδόν ολόκληρη, γιατί οι αποστάσεις της είναι πάντα σε ανθρώπινη κλίμακα χωρίς ανυπέρβλητα εμπόδια ανάμεσα στους προορισμούς, γεγονός που επηρεάζει τη σχέση του ανθρώπου με τον χώρο αλλά και τον χρόνο.

Οι ονομασίες των οδών και των πλατειών, οι επιγραφές πάνω στα κτίρια που θυμίζουν πολιτικούς, στρατιωτικούς και ποιητές, μουσικοσυνθέτες και επιστήμονες, ιστορικά γεγονότα και πολιτικά επιτεύγματα είναι η τρίτη παράμετρος του ευρωπαϊκού ιδεώδους. Η ιστορία στην Ευρώπη είναι διαρκώς παρούσα, η μνήμη φωτεινών και σκοτεινών στιγμών κυριαρχεί σε κάθε βήμα του περιπατητή: «Ένας εγγράμματος Ευρωπαίος πιάνεται στον ιστό ενός in memoriam υπέρλαμπρου και συγχρόνως αποπνικτικού». Πόση απόσταση από τη 57th Street και τη Fifth Avenue της Νέας Υόρκης.

Η καταγωγή της σύγχρονης Ευρώπης από την Αθήνα και την Ιερουσαλήμ, από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και από τη χριστιανική θεολογία, αποτελεί το τέταρτο αξίωμα του Τζωρτζ Στάινερ για το ευρωπαϊκό ιδεώδες. Η διαρκής προσπάθεια συμφιλίωσης και σύνθεσης των δύο αυτών στοιχείων, άλλοτε ιδιοφυής και άλλοτε ελαττωματική, είναι ένα από τα κεντρικά στοιχεία που διαφοροποιούν την Ευρώπη από κάθε άλλο τόπο του πλανήτη και του πνεύματος.

Τελευταία ειδοποιός διαφορά της Ευρώπης είναι η «εσχατολογική της αυτοσυνείδηση», η πεποίθησή της δηλαδή ότι οι πολιτισμοί είναι θνητοί, ότι οι αυτοκρατορίες κάποτε καταρρέουν, ότι έναν τραγικό τέλος δεν αποκλείεται – αυτή η αγωνία για το τελικό κεφάλαιο, που δεν μπορεί παρά να προσδίδει ένταση στη βίωση της στιγμής αλλά και σεμνότητα στον στοχασμό, οδηγεί, στην καλύτερη περίπτωση, σε αυτό που ο Νίτσε θα έλεγε χαρούμενο πεσιμισμό.

Τι επιφυλάσσει το μέλλον για αυτή την Ευρώπη; Για μια Ευρώπη που επί αιώνες ταλανίζεται από εθνοφυλετικά μίση, σοβινιστικό εθνικισμό, εδαφικές διεκδικήσεις και γενοκτονίες; Για μια Ευρώπη που πολιορκείται από τη διάδοση της αγγλοαμερικανικής κουλτούρας και την τεχνολογική τυποποίηση της καθημερινής ζωής; Για μια Ευρώπη εγκλωβισμένη μεταξύ των δολοφονικών φονταμενταλισμών του αμερικάνικου Νότου και του Ισλάμ;

Δύο διεξόδους προτείνει ο Τζωρτζ Στάινερ, δύο αποστολές για τον Ευρωπαίο άνθρωπο του 21^ου αιώνα. Αφενός τον αγώνα για τη διαφύλαξη της ιδιαιτερότητας, για τη σωτηρία των γλωσσών της Ευρώπης, των τοπικών παραδόσεών της, των κοινωνικών αυτονομιών της και, αφετέρου, την ανάδυση ενός κοσμικού ανθρωπισμού ο οποίος να μπορεί να αντικαταστήσει τον χριστιανισμό που σήμερα μοιάζει να σβήνει.

«Είναι ορισμένα ιδανικά συνδεόμενα με τη σχόλη, την ιδιωτικότητα, τον αναρχικό ατομικισμό, τα οποία σχεδόν πνίγονται μέσα στην επιδεικτική κατανάλωση και την ομοιομορφία του αμερικανικού και ασιατικοαμερικανικού μοντέλου. Τα ιδανικά αυτά βρίσκουν τη φυσική λειτουργία τους μέσα σ’ ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο, ακόμα κι αν το πλαίσιο αυτό ενδεχομένως να συνεπάγεται κι ένα βαθμό υλικής αυτοσυγκράτησης».

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος