Δημήτρης Δασκαλόπουλος «Με δίχτυ τον άνεμο» [ποιήματα], σελ. 40, εκδ. Κίχλη, 2015
Δέκα συλλογές (εκ των οποίων οι δύο είναι συγκεντρωτικοί τόμοι) αποτελούν το μέχρι στιγμής δημοσιευμένο ποιητικό έργο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου. Η πρώτη με τον τίτλο “Απόπλους” εκδόθηκε τον Μάιο του 1963, η πιο πρόσφατη, “Με δίχτυ τον άνεμο”, τον περασμένο Μάρτιο. Παράλληλα φυσικά ο Δασκαλόπουλος έχει δημοσιεύσει πλήθος άλλων εργασιών σε ποικίλους τομείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, κριτικά κείμενα, μελέτες, βιβλιογραφίες, δοκίμια, και έχει επιμεληθεί ακόμη περισσότερα βιβλία. Δεν χρειάζονται όμως περισσότερες βιογραφικές και εργογραφικές πληροφορίες προκειμένου να διαβάσουμε τα ποιήματά του. Εξάλλου, όπως σημειώνει ο μελετητής τού κριτικού του έργου Θεοδόσης Πυλαρινός, “με έναν υπόρρητο συνήθως ή σε άλλες περιπτώσεις φαινομενικά ευκαιριακό τρόπο αυτοβιογραφείται τόσο στα φιλολογικά όσο και στα κριτικά κείμενά του”.
Πόσο μάλλον στα ποιητικά του, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε. Όπως, για παράδειγμα, στο ποίημα “Βιογραφικό σημείωμα”, που ανοίγει την προηγούμενη ποιητική συλλογή του Δημήτρη Δασκαλόπουλου κι είναι, νομίζω, μια καλή είσοδος προς τον κόσμο της ποίησής του:
Έχει μετέλθει πολλά επαγγέλματα.
Σε δύσκολες ώρες ιδιώτευσε
ως μεσίτης πόθων και ως προξενητής
ανεκπλήρωτων ονείρων. Επιδόθηκε
στην εκμάθηση ξένων γλωσσών: της σιωπής,
των χρωμάτων, της αφής, της μουσικής,
των ψιθύρων. Με ιδιαίτερη ευχέρεια
χειρίζεται τη διάλεκτο του μαύρου, ιδίως
όπως ομιλείται μεσουρανούντος του ήλιου.
Προσφάτως παρακολουθεί ιδίαις δαπάναις
μαθήματα αποχρώσεων και υπεκφυγών.
Στον ελεύθερο χρόνο του
προτιμά να διαβάζει ολιγοσέλιδα βιβλία
κυρίως για τα ίχνη αίματος
που αφήνουν στα δάχτυλα
καθώς τα ξεφυλλίζεις.
Ολιγοσέλιδο, σαν αυτά που του αρέσει να διαβάζει, είναι και το νέο ποιητικό βιβλίο του Δασκαλόπουλου· δεκαπέντε ποιήματα όλα κι όλα, το τελευταίο δίπτυχο, χωρισμένα σε τρεις ενότητες. Όσο για τα ίχνη αίματος που ο αναγνώστης θα διακρίνει στα δάχτυλά του καθώς θα ξεφυλλίζει το βιβλίο, προέρχονται τόσο από την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης που εξιστορείται ή υποβάλλεται στις σελίδες του, όσο και από τις ακριβείς τομές που ο λόγος του ποιητή προκαλεί στην πραγματικότητα. Μα αυτός είναι ο μόνος τρόπος, το ξέρουμε, αυτό είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσουμε για να αξιωθούμε, ίσως, τη χάρη που υπαινίσσονται οι στίχοι: “Κάποτε τα μεσάνυχτα / σαν τύχει κι είναι ανοιχτή η ώρα κι η καρδιά / αλλάζει ρότα το πεπρωμένο και γίνεται βατό / αλλά πάντα άγνωστο”. Ίσως αυτή να είναι τελικά μία τουλάχιστον από τις δουλειές της ποίησης: να κάνει το πεπρωμένο μας πλωτό, προς τα πίσω με τη μνήμη και, ταυτόχρονα, προς τα μπρος με τη φαντασία. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος στη νέα του ποιητική συλλογή επιχειρεί να το κάνει αυτό κυνηγώντας τον άνεμο με δίχτυ, κατά την αρχαία παροιμία που χρησιμοποιεί για τίτλο του βιβλίου του – και κάποτε καταφέρνει να τον συλλάβει. Ακόμα κι όταν άνεμος δεν υπάρχει, όπως λέει μια άλλη ποιήτριά μας.
«Πλάγιος λόγος» είναι ο τίτλος της πρώτης ενότητας της συλλογής, όπου διερευνάται η κοινή ανθρώπινη μοίρα, ή, αλλιώς, ο πόνος των ανθρώπων και των πραγμάτων, όπως μας έμαθε ο Καρυωτάκης να λέμε. Μια τέλεια ερωτική γυναίκα ανακαλεί ο ποιητής στο πρώτο ποίημα. Έχασε τα δύο νήπιά της και πέθανε κι η ίδια μιαν άνοιξη γύρω στα 1920. Εκείνος τώρα κοιτάζει τη φωτογραφία της και καθυστερεί, όπως ο Καβάφης περίπου στη μορφή του Καισαρίωνα. Κι αυτό είναι η ποίηση, σαν να μας λέει: το ζωντάνεμα της μορφής εκ του μηδενός και ο χρόνος, η πραγματικότητα, που ακινητεί για λίγο: “Μόνον το πέρασμα της σαύρας στην ξερολιθιά / και το πέταγμα ενός πουλιού / στον αγέρα”. Μια άλλου είδους ανάσταση βρίσκουμε και στο επόμενο ποίημα, το οποίο βασίζεται στο Κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, μια ανάσταση που μοιάζει σαν να συμβαίνει μόνο και μόνο για να ζωντανέψει πάλι ένας έρωτας, για να γευτεί ο νεκρός άλλη μια φορά το ερωτικό σώμα.
Ο θάνατος, που δεν γνωρίζει όμως ανάσταση, πρωταγωνιστεί και στα επόμενα τρία ποιήματα της συλλογής. Πρώτα είναι στο όνειρο όπου σμίγουν, έτσι έστω, οι ζωντανοί με τους πεθαμένους, μα αυτό που μένει από τους στίχους είναι εκείνες οι στρατιές των κυνηγημένων που αφήνουν “πίσω τους / τις μικρές και τις μεγάλες πατρίδες”, ό,τι αντικρίζουμε δηλαδή κάθε μέρα γύρω μας. Ύστερα είναι μια γυναίκα ακόμα που χάθηκε πριν από λίγα χρόνια στο ναυάγιο του “Εξπρές Σάμινα” αλλάζοντας για πάντα εκείνον που έμεινε πίσω. Και, πιο μετά, η εφήμερη αιωνιότητα που διεκδικεί απ’ τη ζωή ο ποιητής, για τον εαυτό του και για τους αναγνώστες του: “Η καμπύλη μέρα / με νουθετεί κάθε πρωί / με το εφήμερο του σκότους”. Στη “μαγική εικόνα” που ακολουθεί επιχειρεί ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος να μαντέψει ποιες γυναίκες διαβάζουν ποιήματα. Ή, για να το διατυπώσουμε με άλλα λόγια, ποιον αφορά η ποίηση σήμερα; Γιατί τελικά γράφει ο ποιητής; Μια απάντηση, αφού δεν υπάρχει βέβαια μία μόνο, συναντάμε ίσως στο τελευταίο ποίημα της ενότητας: ο ποιητής γράφει για να ανακαλέσει στη μνήμη μας την εποχή της αθωότητας που όλοι νοσταλγούμε, αλλά ταυτόχρονα για να μας επισημάνει πόσο παρούσα είναι πάντα η συμφορά και πόσο συχνά εθελοτυφλούμε.
«Τοπογραφίες» είναι ο τίτλος της δεύτερης ποιητικής ενότητας του βιβλίου, με ποιήματα για τόπους της Ελλάδας και την ιστορία που έχει γίνει παρόν. Ο Μυστράς, οι Θερμοπύλες, τα Γιάννενα είναι τόποι που διδάσκουν τη διάρκεια και τη συνέχεια κι ο ποιητής ανακαλεί ιστορίες ενός χρονικά αδιαίρετου και τοπικά προσδιορισμένου παρελθόντος που είναι διαρκώς παρόν. Θα σταθώ όμως στο ποίημα “Αλεξάνδρεια (1941 μ.Χ.)” όπου κρύβονται και φανερώνονται, όπως συνηθίζουν, οι ποιητικοί πρόγονοι του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, ο Γιώργος Σεφέρης και ο Κ. Π. Καβάφης: «Και κείνος ο Γέρος άφαντος / και παρών, αμίλητος και λαλίστατος / κυκλοφορούσε ανάμεσα στις αστραπές / κι ύστερα κατέβαινε αλώβητος και χθόνιος / να ξαναπάρει τη θέση του στα καθημερινά». Ο Σεφέρης είχε βρεθεί στην Αλεξάνδρεια το 1941, εν μέσω πολέμου, και, όπως διαβάζουμε στον τέταρτο τόμο των ημερολογίων του, τον Καβάφη και την ποίηση σκεφτόταν κι εκείνος: “Μέσα σ’ αυτή την πόλη δεν μπορείς να πάψεις να συλλογίζεσαι τον Καβάφη, μαζεύοντας σιγά-σιγά τις εντυπώσεις του από αυτά τα μικροπράγματα, σε κάθε γωνιά, και κάνοντάς τις τέσσερα-πέντε ποιήματα κάθε χρόνο”.
Την απλότητα και την ηρεμία της ποιητικής ομιλίας που κάποτε ευχήθηκε ο Σεφέρης έχει κατορθώσει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος· και την ιστορική αίσθηση που μοιράζεται ο Σεφέρης με τον Καβάφη. Με ήπιο, κατασταλαγμένο και παρηγορητικό λόγο και με συγκρατημένα λυρική διάθεση, κάνει τον αναγνώστη κοινωνό της εποχής και συμμέτοχο του προσωπικού του αγώνα για ποιητική έκφραση διασώζοντας από την πραγματικότητα και από τις λέξεις που την αφηγούνται ό,τι αξίζει να σωθεί.
Η τρίτη ενότητα της ποιητικής συλλογής περιλαμβάνει, υπό τον τίτλο “Τάξαι περί του οίκου σου”, βιογραφικά και αυτοβιογραφικά στιγμιότυπα, την προσωπική ιστορία του ποιητή, τη γέννηση και τους νεκρούς του. Στο ποίημα “Γενέθλιον ήμαρ” ο Δασκαλόπουλος υιοθετεί έναν πλάγιο και πρωτότυπο τρόπο να μιλήσει για τον εαυτό του, έναν απ’ αυτούς τους τρόπους που τόσο ενθουσίαζαν τον Ζορζ Περέκ: καταγράφει γεγονότα που συνέβησαν τη μέρα τη γέννησής του από το φύλλο της εφημερίδας “Ελεύθερον Βήμα”, μες στα οποία μάλιστα εμφανίζεται παραδόξως και ο Μίλτος Σαχτούρης. Στο “Δίπτυχο επιτύμβιο”, που ακολουθεί και κλείνει τη συλλογή, ο θάνατος επανέρχεται, όχι όμως αυτή τη φορά με την τρομακτική και αποσβολωτική του όψη, μάλλον σαν αναμενόμενο και αναπόφευκτο γεγονός, που το αντιμετωπίζει ο ποιητής με την κατασταλαγμένη ηρεμία και την ωριμότητα που χαρίζει στον άνθρωπο η κατανόηση του ρυθμού που κυβερνάει τη ζωή μας.
Εδώ, σε αυτή την ενότητα, μας αποκαλύπτει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος τι είναι αυτό που διασώζει η ποίηση, μια τέτοια ποίηση τουλάχιστον σαν τη δική του. Τα ουσιώδη, όπως γράφει στο ομότιτλο ποίημα. “Ελάχιστα σώζονται: το νέο φεγγάρι / που δεν θα γίνει ποτέ πανσέληνος / η αμμουδιά της θάλασσας / το δροσερό αεράκι”. Τόσα μόνο. Μα και τόσα είναι αρκετά για μια ζωή αν τα έχεις αντικρίσει, μια φορά έστω, με ανοιχτή καρδιά. Να τι μας μαθαίνει η ποίηση.
Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος 