Friedrich Nietzsche, Για τη Φιλολογία Θέσεις και αφορισμοί, Επιλογή κειμένων – Μετάφραση – Προλεγόμενα: Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, εκδ. Περισπωμένη

«Ακόμη και μια φιλοσοφική πραγματεία», υποστηρίζει ο Τόμας Μπέρνχαρντ στους Παλιούς δασκάλους, «την καταλαβαίνουμε καλύτερα όταν δεν την καταβροχθίζουμε μεμιάς ολόκληρη, αλλά τσιμπολογάμε μόνο μια λεπτομέρεια, που απ’ αυτή έπειτα ερχόμαστε στο σύνολο, αν είμαστε τυχεροί. Τη μεγαλύτερη απόλαυση την παίρνουμε, ναι, από τα αποσπάσματα, όπως, ναι, και στη ζωή αισθανόμαστε τη μεγαλύτερη απόλαυση όταν την καλοκοιτάζουμε σαν απόσπασμα». Αν υπάρχει ένας στοχαστής που κατεξοχήν, με τη μορφή του έργου του, μας καλεί να τον διαβάζουμε αποσπασματικά, αυτός δεν μπορεί παρά να είναι ο Νίτσε. Ο σοβαρός κλονισμός της υγείας του, που τον ανάγκασε σε ηλικία τριάντα πέντε μόλις ετών να παραιτηθεί από το Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, τον υποχρέωσε επίσης να υιοθετήσει στη γραφή του το αφοριστικό ύφος που εφεξής τον χαρακτηρίζει – το μόνο ύφος που του επέτρεπε ο περιστασιακός και αποσπασματικός πλέον ρυθμός της συγγραφικής του δουλειάς.

Με όχημα ακριβώς τον αφορισμό κατάφερε ο Νίτσε, εκών άκων, να διατυπώσει όσα κανείς άλλος δεν μπόρεσε διαφορετικά να πει, γιατί «υπάρχουν ορισμένες αλήθειες που δεν μπορεί να τις αγγίξει κανείς με άλλον τρόπο παρά μόνο ξαφνικά, έτσι που τα πιο βαθιά και ανεξάντλητα βιβλία να έχουν πάντα κάτι από τον αφοριστικό και αιφνίδιο χαρακτήρα των σκέψεων του Pascal». Παρ’ όλα αυτά ο ίδιος ο φιλόσοφος προειδοποιεί, στο Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο, για τους κινδύνους που ελλοχεύουν σε μια τέτοια προσέγγιση: «Οι χειρότεροι αναγνώστες», λέει, «είναι αυτοί οι οποίοι συμπεριφέρονται σαν στρατιώτες που πλιατσικολογούν: Αρπάζουν μερικά πράγματα τα οποία μπορεί να τους χρειαστούν, λερώνουν και κάνουν άνω-κάτω τα υπόλοιπα και βλαστημούν τα πάντα».

Ο καθηγητής της αρχαίας ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, συγκεντρώνοντας σε ένα βιβλίο όλες τις σκόρπιες θέσεις του Νίτσε για την επιστήμη της Φιλολογίας, έρχεται σήμερα να μας προφυλάξει από το ενδεχόμενο της παρανάγνωσης αυτής τουλάχιστον της πτυχής του νιτσεϊκού έργου. Τα είκοσι δύο σχετικά αποσπάσματα, που έχει σταχυολογήσει ο Βερτουδάκης από τα έργα του Γερμανού φιλοσόφου, και τα δικά του εκτενή Επιλεγόμενα επιτρέπουν στον αναγνώστη να αντιληφθεί πώς αποτιμάει συνολικά ο Νίτσε τη Φιλολογία και τους θεράποντες της και, επίσης, πώς η επιστήμη αυτή έχει επιδράσει στον φιλοσοφικό του στοχασμό.

Τα βασικά βιογραφικά δεδομένα είναι οι σπουδές Κλασικής Φιλολογίας που έκανε ο Νίτσε στα πανεπιστήμια της Βόννης και της Λειψίας και η έδρα της Κλασικής Φιλολογίας που επί δέκα χρόνια κατείχε στη Βασιλεία. Κατόπιν, όμως, η επαφή του με τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης και τη φιλοσοφία του υλισμού, από τη μία, και η γνωριμία του με το φαινόμενο Βάγκνερ και τη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ, από την άλλη, απομάκρυναν οριστικά τον Νίτσε από την επιστήμη του – μια απομάκρυνση που είχε στην πραγματικότητα αρχίσει αρκετά χρόνια νωρίτερα. Έτσι θα σταθεί πάντα επικριτικός απέναντι στη Φιλολογία – απέναντι στην απομόνωσή της από τη ζωή, για την ακρίβεια, και τον σχολαστικισμό της.

Επικριτικός όμως δεν σημαίνει απορριπτικός. Το βασικό εξάλλου κείμενο του Νίτσε για τη Φιλολογία, ένας ακόμη ανολοκλήρωτος παράκαιρος στοχασμός του, δηλώνει ήδη με τον τίτλο του, Εμείς οι φιλόλογοι, τη στάση του στοχαστή απέναντι στην επιστήμη που σπούδασε και δίδαξε, αφού συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του ανάμεσα στους θεράποντές της. Στο κείμενο αυτό, το οποίο -ας το αναφέρουμε παρεμπιπτόντως- πρωτοδιαβάσαμε μεταφρασμένο στα ελληνικά πριν από είκοσι πέντε περίπου χρόνια από τον Ν. Μ. Σκουτερόπουλο, εξηγεί ο Νίτσε ποια είναι η αποστολή της Φιλολογίας: «Η Φιλολογία ως επιστήμη για την Αρχαιότητα δεν έχει, φυσικά, αιώνια διάρκεια˙ το υλικό της θα εξαντληθεί. Αυτό που δεν πρόκειται να εξαντληθεί είναι η διαρκώς νέα προσαρμογή κάθε εποχής στην Αρχαιότητα, η αναμέτρηση της με αυτήν. Αν ανατεθεί στον φιλόλογο η αποστολή να κατανοήσει καλύτερα τη δική του εποχή δια μέσου της αρχαιότητας, τότε η αποστολή του είναι αιώνια». Το έργο της Φιλολογίας για τον Νίτσε είναι, με άλλα λόγια, η κριτική της Νεωτερικότητας μέσω της κατανόησης της Αρχαιότητας.

Η Φιλολογία αποτελεί όμως και τη βάση κάθε επιστήμης, γιατί η Φιλολογία είναι, πρωτίστως, η τέχνη της σωστής ανάγνωσης, είναι, όπως το διατυπώνει ο Νίτσε, «εκείνη η αξιοσέβαστη τέχνη, η οποία ζητά από τους θιασώτες της προ πάντων ένα πράγμα: να στέκονται σε μια απόσταση, να αφήνουν χρόνο στον εαυτό τους, να μένουν σιωπηλοί, να γίνονται αργοί». Επανέρχεται ξανά και ξανά σε αυτό το σημείο: «διδάσκει πώς να διαβάζουμε καλά, δηλαδή αργά, εις βάθος, προσέχοντας μπρος και πίσω, με επιφυλάξεις, αφήνοντας τις θύρες ανοικτές, με λεπτά δάχτυλα και μάτια». Κι είναι αυτό ίσως το σπουδαιότερο μάθημα, περί Φιλολογίας, που έχει να μας διδάξει ο Νίτσε σήμερα, στην εποχή της βιαστικής ανάγνωσης και της αγχωτικής και ματαιόδοξης κατανάλωσης τίτλων και σελίδων. Το lento της ανάγνωσης.

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος