Ο σύγχρονος εικαστικός χώρος, ήδη από τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, αν όχι κι από την εποχή του «μονοπρόσωπου καλλιτεχνικού κινήματος» που ακούει στο όνομα Μαρσέλ Ντυσάν, κυριαρχείται από έργα τέχνης τα οποία με μεγάλη δυσκολία αναγνωρίζονται ως τέτοια από το ευρύ κοινό. Παράδειγμα η ρωγμή μήκους 167 μέτρων που εγκατέστησε πέρυσι στην Tate Modern η Κολομβιανή καλλιτέχνις Doris Salcedo· ή τα Ένα εκατομμύριο φινλανδικά διαβατήρια που είχε κατασκευάσει και τοποθετήσει στον τοίχο του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Ελσίνκι ο Alfredo Jarr· για να μην αναφερόμαστε διαρκώς και μόνο στις πασίγνωστες κονσέρβες με τα κόπρανα του καλλιτέχνη που συσκευάζει και πουλάει ο Piero Manzoni.

Κι όταν τελικά τέτοιου είδους έργα εκτιμώνται ως καλλιτεχνικά δημιουργήματα, αυτό σπανίως συμβαίνει χωρίς κάποιες εξηγήσεις εκ μέρους των ίδιων των δημιουργών και δίχως την πυκνή νομιμοποιητική διαμεσολάβηση κριτικών και θεωρητικών της τέχνης, επιμελητών εκθέσεων και διευθυντών μουσείων. Κι όμως μία από τις κύριες επιδιώξεις των καλλιτεχνών αυτών φαίνεται πως είναι να ωθήσουν τον φιλότεχνο θεατή να προβληματιστεί από τη μία για τις προθέσεις των δημιουργών (τι θέλει να πει ο καλλιτέχνης με αυτό το έργο;) και απ’ την άλλη για τη θέση αυτών των έργων στην ιστορία της τέχνης (είναι τέχνη αυτό τώρα;).

Και τα δύο ερωτήματα όμως έχουν απαντηθεί αρμοδίως εκ των προτέρων: και μόνο η συμπερίληψη τού έργου σε κάποια έκθεση, σε κάποιον κατάλογο ή στις αίθουσες κάποιου μουσείου σημαίνει και την αυτόματη ένταξή του στην κατηγορία της τέχνης (και όχι σε αυτήν του ακτιβισμού για παράδειγμα ή της μόδας). Όσο για το νόημα του έργου, αυτό είτε δηλώνεται ευθύς εξαρχής απ’ τον δημιουργό του είτε προτείνεται και εξηγείται αμέσως από τους θεωρητικούς της τέχνης και τους επιμελητές των εκθέσεων (συχνά και μόνο ο τίτλος της έκθεσης αρκεί).

Τι δηλώνει, λοιπόν, η ρωγμή της Salcedo; Μα τον ρατσισμό, την απομάκρυνση και τους διαχωρισμούς ανάμεσα στους ανθρώπους φυσικά. Τι παριστάνουν τα διαβατήρια του Jarr; Είναι τα διαβατήρια που θα εξέδιδε η φινλανδική κυβέρνηση στους μετανάστες των οποίων την έξοδο από τη χώρα απαγόρευσε. Τι θέλουν να πουν τα συσκευασμένα κόπρανα του Manzoni; Πως ό,τι κάνει ο καλλιτέχνης είναι τέχνη, τι άλλο; Ερμηνείες τόσο επιφανειακές, μονοδιάστατες και απλοϊκές που κανείς δεν θα αποτολμούσε να τις διατυπώσει αν ο συμβολισμός και ο διδακτισμός αυτών των έργων δεν ήταν επίσης ρηχός και ολοφάνερος.

Γιατί από αυτά τα έργα λείπει αυτό που ο Νικόλας Κάλας ονόμαζε αίνιγμα ή μαγεία ή μυστήριο. «Ο καλλιτέχνης», γράφει στο Η τέχνη της εποχή της διακύβευσης, «δίνει μορφή στην αγωνία, υποκαθιστώντας τη μ’ ένα αίνιγμα». Η σύγχρονη τέχνη όμως, στο μεγαλύτερο τμήμα της, επιμένει να κυριολεκτεί, επιμένει να μας λέει αυτό ακριβώς που εννοεί. Ένας άνθρωπος μπορεί μια ζωή ολόκληρη ν’ αναρωτιέται για το αίνιγμα που κρύβει Ο ποιητής (1911) του Πικάσο ή Η γυναίκα στα μπλε που διαβάζει γράμμα του Βερμέερ. Πόση ώρα όμως μπορεί να περπατάει γύρω από τη ρωγμή της Salcedo ή να ατενίζει τα διαβατήρια του Jarr; Ξέρουμε τι γράφουν μέσα τα φινλανδικά διαβατήρια, ποτέ όμως δεν θα μάθουμε τι έλεγε το γράμμα που έβαλε στα χέρια του μοντέλου του ο Βερμέερ. Και γι’ αυτό συνεχίζουμε να το κοιτάζουμε.

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος